Ooit gehoord van hypallage, contaminatie en malapropisme? Nee, dit zijn geen medische termen of spannende toverspreuken, maar veelvoorkomende stijlfiguren dan wel stijlfouten. Het leek me interessant om ze eens aan te kaarten.
Maar wat zijn stijlfouten en -figuren ook alweer? Bij stijlfouten gaat het om verkeerd gebruikte woorden of uitdrukkingen, of zinnen die scheeflopen. Doorgaans worden deze fouten onbewust gemaakt. Wanneer iemand echter opzettelijk tegen de goede stijl ingaat, wordt dit in de meeste gevallen niet als een fout, maar als een stijlfiguur gezien.[1]
Hypallage
Eerlijk is eerlijk: ik moest haar ook weer even opzoeken. De hypallage is een stijlfiguur die letterlijk ‘verwisseling’ betekent. Genootschap Onze Taal schrijft verder nog dat het woord afkomstig is uit het Grieks en is opgebouwd uit de woorden hupo- (‘onder’) en allassein (‘verruilen’).[2] Wat ermee bedoeld wordt, is de combinatie van een bijvoeglijk en een zelfstandig naamwoord die als het ware indirect met elkaar verbonden zijn. Om een voorbeeld te noemen: zittend werk. Hiermee wordt niet bedoeld dat het werk ‘zit’, maar het gaat om werk dat iemand zittend verricht. Of: duurzame energie, waarbij het duurzaamheidsaspect niet zozeer te vinden is in de energie als wel in de manier waarop deze energie wordt opgewekt. Ondanks het feit dat het bijvoeglijke naamwoord (zittend en duurzaam in voornoemde voorbeelden) wel verband houdt met het zelfstandige naamwoord dat erop volgt, zegt het direct iets over iets of iemand anders. Niettemin begrijpt iedereen de bedoeling.
Contaminatie
Wellicht ken je deze nog van de middelbare school. De letterlijke betekenis van het woord is ‘verontreiniging’, maar binnen de taalkunde gaat het om verhaspeling van twee woorden of begrippen.[3] Bijvoorbeeld opnoteren (verhaspeling van ‘opschrijven’ en ‘noteren’), zich beseffen (‘beseffen’ en ‘zich realiseren’) en nachecken (‘nakijken’ of ‘nagaan’ en ‘checken’). Overigens komt het voor dat contaminaties in de loop der tijd door de Nederlandse taalautoriteiten geaccepteerd worden. Zo was de uitdrukking dat klopt als een bus ooit een onacceptabele combinatie van de uitdrukkingen dat klopt en dat sluit als een bus, tegenwoordig wordt ze echter beschouwd als correct taalgebruik.[4]
Malapropisme
Mijn favoriet! Ook een malapropisme is een verminking van woorden of uitdrukkingen.[5] Meestal gebeurt dit dus onbedoeld, bijvoorbeeld doordat twee verschillende woorden of uitdrukkingen op elkaar lijken qua klank of vorm, wat het toch al komische effect vaak nog een beetje versterkt: ik zie het schip al drijven, hij spreekt vloeibaar Engels, wat is de flamingo een mooie dans, in een visuele cirkel terechtkomen én – deze hoorde ik vanochtend voorbijkomen in een radioprogramma – de aap uit de boom kijken.
Een volgende keer komen het pleonasme, de tautologie en de metafoor aan bod!
[1] Bron: https://onzetaal.nl/taaladvies/stijlfouten
[2] Bron: https://onzetaal.nl/taaladvies/hypallage
[3] Bron: https://onzetaal.nl/taaladvies/stijlfouten
[4] Bron: https://onzetaal.nl/taaladvies/dat-klopt-als-een-bus